Trong hai thập kỷ qua, ngành công nghiệp khai thác của Việt Nam đã tăng trưởng một cách mạnh mẽ.

Đặc biệt, do phân cấp cho chính quyền địa phương từ năm 2005, số lượng giấy phép khai thác khoáng sản đã gia tăng nhanh chóng.

Trong cuộc Tọa đàm chính sách về “Vai trò của các sáng kiến minh bạch trong công tác bảo vệ môi trường” do Trung tâm Con người và Thiên nhiên tổ chức ngày 24/12, tại Hà Nội, ông Trịnh Lê Nguyên, Giám đốc Trung tâm cho rằng khai khoáng là một trong những loại hình công nghiệp gây nhiều tác động nhất đến môi trường và xã hội.

Do đặc thù của công nghiệp khai thác khoáng sản là không thể lựa chọn vị trí dự án, nên một số dự án khai thác phải triển khai trong khu bảo tồn, rừng phòng hộ, hay tại những khu vực có vị trí địa lý nhạy cảm.

Ngoài ra, hoạt động khai khoáng còn chiếm dụng một diện tích rất lớn phục vụ cho các bãi thải và nhiều hạng mục khác. Do đó khai khoáng thường gây tác động môi trường ở phạm vi rộng, có thể kéo dài sau khi kết thúc khai thác.

Việc xâm hại môi trường trong khai thác khoáng sản vẫn đã và đang là vấn đề “nóng” khiến người dân trong vùng khoáng sản bức xúc.

Mặt khác, các lỗ hổng chính sách và sự yếu kém trong công tác quản lý và thanh tra trên lĩnh vực này cũng là nguyên nhân chính của sự xâm hại môi trường. Vì vậy, một trong những vấn đề chính sách quan trọng cần được bàn thảo đó là sự minh bạch công tác bảo vệ môi trường và quản trị tài nguyên.

Đề cập về những vấn đề bảo vệ môi trường trong hoạt động khai thác tài nguyên khoáng sản ở Việt Nam hiện nay, ông Đỗ Thanh Bái, Hội Hóa học Việt Nam cho biết tác động từ hoạt động khai thác tài nguyên khoáng sản bao gồm rừng, thủy điện, lòng đất và không gian liên quan đến gỗ, nguồn nước, khoáng sản, đá quý và kim loại, dầu, than, cát và các dải tần, dẫn đến sự rủi ro của các hồ chứa nước; gây ô nhiễm nguồn nước; mất thảm thực vật và rừng; làm biến đổi địa mạo; gây ra bụi và khí thải và nước thải...

Đơn cử, để sản xuất 1 tấn đồng cần phải loại ra 99 tấn chất thải. Riêng các mỏ khai thác than của Tập đoàn Công nghiệp Than và Khoáng sản Việt Nam mỗi năm thải vào môi trường tới 18,6 triệu m3 đất đá, khoảng 70 triệu m3 nước thải mỏ, làm ô nhiễm nghiêm trọng một số vùng của tỉnh Quảng Ninh, nhất là vùng Mạo Khê, Uông Bí và Cẩm Phả.

Đất đá thải loại trong khai thác khoáng sản cũng là nguyên nhân gián tiếp dẫn đến tác động cộng hưởng về phát thải bụi từ các mỏ, gây suy giảm môi trường không khí do nhiễm bụi ở các khu dân cư trong vùng khai thác.

Trên các mỏ than thường có những hàm lượng cao các nguyên tố kim loại nặng có hại như Pb, Zn, Cd, As, Hg và các nguyên tố phóng xạ...

Trên thực tế, địa phương nào có tiềm năng về khoáng sản càng nhiều thì môi trường ở đó càng xuống cấp nhanh.

Việc quản lý hoạt động ký quỹ để cải tạo, phục hồi môi trường đối với khoáng sản chưa có đầu mối rõ ràng và thống nhất, trong khi số tiền ký quỹ thì Quỹ bảo vệ môi trường do địa phương quản lý hiệu quả thực hiện rất thấp.

Giáo sư, tiến sỹ Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường nhận xét tham nhũng môi trường từ khai thác tài nguyên thiên nhiên đang là một yếu kém chưa có giải pháp khắc phục hiện nay.

Vì để an toàn về môi trường, khai thác khoáng sản luôn đòi hỏi chi phí cao hơn cho môi trường làm cho việc khai thác không có hiệu quả kinh tế, hoặc hiệu quả thấp. Đây chính là lý do chủ yếu để các nhà đầu tư tìm mọi cách lẩn tránh các chi phí bảo vệ môi trường. Các nhà kinh tế coi đây là “ăn quỵt” môi trường. Nếu các nhà quản lý không “vững tay” thì có thể bỏ qua, hoặc tham gia vào phương thức này.

Vì vậy, đối với khai thác tài nguyên, công cụ đánh giá môi trường chiến lược và công cụ đánh giá tác động môi trường có vai trò rất quan trọng, gần như là công cụ duy nhất để quản lý tác động môi trường trong khai thác tài nguyên thiên nhiên.

Công cụ này cần tới một môi trường chính sách-pháp luật hợp lý, hệ thống thể chế-tổ chức chặt chẽ, khả năng khoa học-công nghệ cao, nhận thức toàn diện và đầy đủ từ mọi phía về môi trường.

Trong đó điểm mấu chốt trong quản lý đánh giá tác động môi trường là hãy trao quyền quyết định cho cộng đồng.