>> Thế giới đang lên cơn sốt cát
>> Khốc liệt cuộc chiến cát toàn cầu

Khủng hoảng...cát

Theo Futurism, khi mọi người nhìn thấy cát trải đầy khắp những bãi biển và những sa mạc khổng lồ, cũng dễ hiểu khi cho rằng nó là nguồn tài nguyên vô tận. Nhưng theo góc nhìn mới được đăng tải trên Tạp chí Khoa học, việc khai thác quá mức nguồn tài nguyên cát trên toàn thế giới đang làm tổn hại môi trường, gây nguy hiểm cho cộng đồng, dẫn đến tình trạng thiếu hụt và thúc đẩy những xung đột bạo lực.
 
Nhu cầu tăng vọt, cộng với việc khai thác chưa được quản lý một cách chặt chẽ đã tạo nên một "công thức" hoàn hảo cho sự thiếu hụt tài nguyên. Có rất nhiều bằng chứng cho thấy rằng cát đang ngày càng trở nên khan hiếm ở nhiều khu vực. Ví dụ, tại Việt Nam, nhu cầu cát trong nước đã vượt quá tổng lượng dự trữ của cả nước. Nếu tốc độ khai thác vẫn còn tiếp diễn như hiện tại, chúng ta sẽ cạn kiệt cát xây dựng vào năm 2020, theo công bố của Bộ Xây dựng.

Vấn đề này hiếm khi được đề cập trong các cuộc thảo luận khoa học và chưa từng được nghiên cứu một cách có hệ thống. Trong khi các nhà khoa học vẫn đang nỗ lực để định lượng các hệ thống cơ sở hạ tầng như đường sá và các tòa nhà cao tầng ảnh hưởng như thế nào đến môi trường xung quanh, thì tác động của việc khai thác khoáng sản xây dựng như cát và sỏi lại bị bỏ qua. Cách đây hai năm, trang tin The Conversation đã tạo một nhóm nghiên cứu với mục đích cung cấp một cái nhìn liền mạch về việc sử dụng cát trên toàn cầu.

Theo họ, điều quan trọng là chúng ta phải hiểu được chuyện gì đang diễn ra ở những nơi cát bị khai thác, nó được sử dụng ở đâu và nhiều điểm khác nữa để tạo ra các chính sách khả thi. Phân tích những câu hỏi này thông qua cách tiếp cận tích hợp hệ thống sẽ cho phép chúng ta hiểu rõ hơn về tương tác kinh tế xã hội và môi trường theo khoảng cách và thời gian. Dựa trên những gì thu thập được, có lẽ đã đến lúc chúng ta phát triển các công ước quốc tế để điều chỉnh khai thác cát, sử dụng và thương mại.
Nhu cầu tăng vọt

Cát và sỏi hiện là những vật liệu được khai thác nhiều nhất trên thế giới, vượt qua nhiên liệu hóa thạch và sinh khối (tính bằng trọng lượng). Cát là thành phần quan trọng cho bê tông, đường sá, thủy tinh và đồ điện tử. Lượng cát rất lớn hiện đang được khai thác cho các dự án cải tạo đất, khai thác đá phiến sét và phục vụ cho các chương trình làm mới bãi biển. Những đợt lũ lụt gần đây ở Houston, Ấn Độ, Nepal và Bangladesh sẽ góp phần làm gia tăng nhu cầu cát trên toàn thế giới.

Trong năm 2010, các quốc gia đã khai thác khoảng 11 tỷ tấn cát chỉ để xây dựng. Tỉ lệ khai thác cao nhất là ở khu vực Châu Á – Thái Bình Dương, theo sau lần lượt là Châu Âu và Bắc Mỹ. Chỉ tính riêng nước Mỹ, sản xuất và sử dụng cát xây dựng và sỏi đã được định giá vào khoảng 8,9 tỷ USD vào năm 2016, và sản xuất đã tăng 24% trong 5 năm qua.

Tuy nhiên, những con số này thậm chí cũng chưa hẳn chính xác. Theo các cơ quan chính phủ, việc lưu trữ hồ sơ không đồng đều ở nhiều quốc gia có thể sẽ làm sai lệch tỉ lệ khai thác thực tế. Các số liệu thống kê chính thức thường đánh giá thấp việc sử dụng cát và không bao gồm các mục đích phi xây dựng như công nghệ thủy áp (hydraulic fracturing) hay nuôi dưỡng bãi biển.
 
Cát từ trước đến nay được coi là sản phẩm mang tính địa phương. Tuy nhiên, việc thiếu hụt nguồn cung và quy định cấm khai thác cát ở một số quốc gia đang biến nó trở thành một sản phẩm toàn cầu hóa. Giá trị thương mại quốc tế của cát đã tăng vọt lên gấp gần 6 lần trong 25 năm qua.

Lợi nhuận từ khai thác cát đã thúc đẩy nhiều sự xáo trộn. Để đối phó với tình trạng bạo lực tràn lan từ cạnh tranh cát, chính phủ Hong Kong đã thành lập độc quyền nhà nước về khai thác cát và thương mại vào đầu những năm 1900 cho đến tận năm 1981.

Các nhóm tội phạm có tổ chức ở Ấn Độ, Ý và nhiều nơi khác ngày nay thường xuyên tiến hành buôn bán trái phép đất và cát. Lượng cát nhập khẩu số lượng lớn của Singapore đã khiến họ bị cuốn vào tranh chấp với Indonesia, Malaysia và Campuchia.

Khai thác cát làm nguy hại cho con người và môi trường

Hậu quả tiêu cực của việc khai thác cát quá mức đã hiện rõ ở những vùng nghèo khó, nơi cát bị khai thác. Tác động dễ thấy nhất là dòng chảy của các dòng sông và hệ sinh thái biển bị thay đổi, làm gia tăng trầm tích lơ lửng và gây xói mòn đất. Nghiên cứu cho thấy hoạt động khai thác cát đang ảnh hưởng đến nhiều loài động vật, bao gồm cá, cá heo, cá nhám và cá sấu. Ví dụ, loài cá sấu Ấn Độ - một loài cá sấu quý hiếm có thể tìm thấy ở các hệ thống sông Châu Á – đang ngày càng bị đe dọa bởi hoạt động khai thác, vốn làm xói mòn và phá hủy bờ cát nơi loài vật này sinh sống.

Khai thác cát cũng có tác động nghiêm trọng đến sinh kế của người dân. Các bãi biển và vùng đất ngập nước ngăn cho sóng biển không tiếp xúc được với các cộng đồng ven biển. Sự xói mòn gia tăng do khai thác khoáng sản cũng khiến cho những cộng đồng này dễ bị lũ lụt và chịu nhiều ảnh hưởng từ bão hơn.

Báo cáo mới đây của Water Integrity Network cho thấy khai thác cát làm trầm trọng thêm tác động của trận sóng thần Ấn Độ Dương năm 2014 ở Sri Lanka. Tại đồng bằng sông Cửu Long, khai thác cát đang làm giảm nguồn cung trầm tích, đe dọa tính bền vững của khu vực. Ngoài ra, nó cũng làm gia tăng hiện tượng xâm nhập mặn vào mùa khô, đe dọa an ninh lương thực và nước uống của các cộng đồng địa phương.

Các tác động tiềm ẩn tới sức khỏe từ khai thác cát tuy không rõ ràng nhưng đáng được nghiên cứu sâu hơn. Các hoạt động khai thác tạo ra các hồ nước mới, khiến sự sinh sôi của muỗi truyền bệnh sốt rét tăng cao. Các hồ nước này cũng đóng vai trò quan trọng trong sự lây lan của căn bệnh mới nổi Buruli ở Tây Phi, một bệnh nhiễm trùng da do vi khuẩn.
Ngăn chặn thảm họa

Việc đưa tin trên các phương tiện truyền thông đang ngày càng tăng, nhờ vào các hoạt động của những tổ chức như Chương trình Môi trường của Liên Hợp Quốc, nhưng quy mô của vấn đề vẫn chưa được coi trọng một cách rộng rãi. Bất chấp nguồn cầu rất lớn, sự phát triển bền vững của cát hiếm khi được đề cập trong các cuộc nghiên cứu khoa học và các diễn đàn chính sách.

Sự phức tạp của vấn đề chắc chắn là một trong những nhân tố chính. Cát là tài nguyên chung của tất cả mọi người – dễ nhận, dễ lấy và khó quản lý. Kết quả là, chúng ta biết rất ít về chi phí toàn cầu thực sự của khai thác và tiêu thụ cát.

Nhu cầu cát sẽ còn tiếp tục tăng thêm khi các khu vực đô thị liên tục được mở rộng và mực nước biển dâng. Các hiệp định quốc tế quan trọng như Chương trình Nghị sự 2030 về Phát triển Bền vững và Công ước Đa dạng sinh học về Quản lý phân bổ trách nhiệm về tài nguyên thiên nhiên, nhưng không có công ước quốc tế nào về điều chỉnh khai thác cát, sử dụng và thương mại.

Chừng nào các quy định được triển khai một cách mạnh tay, các tác động xấu sẽ còn tiếp tục diễn ra. Cộng đồng quốc tế cần phải phát triển một chiến lược toàn cầu về quản lý cát, cùng với ngân sách cát trên quy mô toàn cầu và khu vực. Đã đến lúc chúng ta đối xử cát như một nguồn tài nguyên, ngang hàng với không khí sạch, đa dạng sinh học và các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác mà các quốc gia muốn quản lý cho tương lai.